Front wschodni – całokształt działań bojowych w czasie II wojny światowej pomiędzy III Rzeszą a ZSRR i sojusznikami obydwóch państw w Europie Wschodniej i Środkowej. Walki na froncie wschodnim trwały od 22 czerwca 1941 do 8 maja 1945. Swym zasięgiem obejmowały znaczny obszar europejskiej części Rosji, całą Polskę, Ukrainę, Białoruś, Litwę, Łotwę, Estonię, Finlandię, Rumunię, Węgry, Słowację, Jugosławię aż do wschodniej części Niemiec i Austrii. Był to najkrwawszy i największy z frontów wojennych w historii.
W historiografii radzieckiej i rosyjskiej walki na froncie wschodnim nazywa się Wielką Wojną Ojczyźnianą. W czasie wojny naziści używali propagandowych sloganów:
wojna z komunizmem,
krucjata przeciw bolszewizmowi itp.
Współcześni historycy uznają nazwę Wielkiej Wojny Ojczyźnianej[potrzebne źródło">, używając też nazw
wojny niemiecko-radzieckiej lub
wojny Osi z ZSRR. Błędna jest jednak nazwa
wojna niemiecko-rosyjska, gdyż ZSRR składał się z wielu republik, nie tylko Rosji.
Po stronie Niemiec hitlerowskich opowiedziały się: Rumunia, Włochy, Słowacja, Węgry, Finlandia oraz nieuznawane przez aliantów Niepodległe Państwo Chorwackie. Stosunki z ZSRR zerwał francuski kolaboracyjny rząd Vichy i rząd Danii. Poza tym, ze względu na ideologię, do walk w szeregach Waffen-SS zgłaszało się wielu ochotników z całej Europy. Niemcy organizowali także kolaboracyjne jednostki walczące u ich boku złożone z przedstawicieli narodów zamieszkujących Związek Radziecki, sprzeciwiających się władzy komunistycznej.
Wszystkim państwom, które zaatakowały ZSRR, alianci wkrótce wypowiedzieli wojnę.
ZSRR odcięty geograficznie od państw dotychczas walczących przeciw Osi nie miał żadnego alianckiego sąsiada. Mógł jedynie liczyć na dostawy broni od Wielkiej Brytanii (później także USA). Mimo to sformowano dywizje złożone z obcokrajowców. Byli to głównie Polacy i Czesi. W 1943 utworzono Polskie Siły Zbrojne w ZSRR. Od 1944 w skład Armii Czerwonej wchodziły 1. i 2. Armia WP. Jednostek ochotniczych nie było wiele, jedną z nich był francuski pułk lotniczy „Normandie-Niemen”. Symbolicznie można uznać udział w walkach na froncie wschodnim lotników aliantów zachodnich latających w operacji „Frantic” lub dokonujących pojedynczych nalotów na niemieckie lotniska usytuowane w południowej Polsce oraz na Bałkanach i marynarzy biorących udział w konwojach dostarczających alianckie dostawy broni i sprzętu dla ZSRR.
Zaangażowanych na nim było najwięcej sił biorących udział w II wojnie światowej (np. w czerwcu 1941 5,5 mln żołnierzy państw Osi, latem 1943 71% armii niemieckiej, a wiosną 1945 około 7,5 mln żołnierzy radzieckich i ich sojuszników) i to na nim miały miejsce jedne z najważniejszych rozstrzygnięć tej wojny (bitwa pod Moskwą, bitwa pod Stalingradem, bitwa na Łuku Kurskim). To w walkach na wschodzie Niemcy ponieśli największe straty. Według ocen radzieckich, rozbito tam 506,5 niemieckich dywizji oraz 100 dywizji niemieckich sojuszników (na pozostałych frontach Oś straciła 176 dywizji), zniszczono 77 000 samolotów niemieckich (łącznie około 100 000), Niemcy stracili tam 10 mln żołnierzy zabitych, rannych, zaginionych i wziętych do niewoli (ogółem 13,6 mln), a ich sojusznicy ponad 2,1 mln zabitych i rannych. Straty Armii Czerwonej nie są dokładnie znane, ale z pewnością należy je liczyć w milionach (ZSRR podawał, że stracił 20 mln zabitych podczas wojny – żołnierzy i cywilów – choć liczby te obejmują także straty narodów, które znalazły się w granicach ZSRR w wyniku działań wojennych, a więc m.in. Białorusinów, Estończyków, Litwinów, Łotyszy, Ukraińców itp).
W miarę rozwoju sytuacji na froncie i opanowywaniu ich krajów przez Armię Czerwoną dotychczasowi sojusznicy Rzeszy zmieniali obóz jak Rumunia czy Węgry.
Front wschodni charakteryzował się zdecydowanie większym okrucieństwem niż fronty na zachodzie i południu Europy – mordowanie jeńców i ludności cywilnej było dość częste a czynów tych dopuszczały się obie strony.
Równie jak walki zbrojne, żołnierzom dała się we znaki sroga, rosyjska zima. Uniemożliwiała ona często przeprowadzenie przez Niemców kolejnych ofensyw. Radzieccy żołnierze byli lepiej przygotowani do walk w takich warunkach. Reputacja tego rejonu działań w armii niemieckiej była tak zła, że jedną z chętniej stosowanych kar było wysłanie właśnie na front wschodni.
Geneza
Radziecki minister spraw zagranicznych Wiaczesław Mołotow podpisuje pakt o nieagresji z Niemcami, za nim stoi Ribbentrop i Stalin
23 sierpnia 1939 III Rzesza i ZSRR podpisały w Moskwie pakt o nieagresji nazwany od nazwisk ministrów spraw zagranicznych tych państw
paktem Ribbentrop-Mołotow. Podpisanie paktu zaskoczyło świat, nie sądzono bowiem, że dwa państwa o zwalczających się ustrojach mogą ze sobą współpracować. W rzeczywistości dokument ten ustalał podział Europy Wschodniej pomiędzy Niemcami a ZSRR. 1 września 1939 atakiem niemieckich wojsk na Polskę rozpoczęła się II wojna światowa. 17 września Armia Czerwona dokonała inwazji na wschodnie tereny RP. Podział terytorium RP doprowadził do powstania granicy pomiędzy dwoma agresorami, dotychczas ze sobą nie graniczących.
Wojna zimowa
W listopadzie 1939, wobec odrzucenia przez Finlandię radzieckich żądań dotyczących Przesmyku Karelskiego Armia Czerwona dokonała ataku na ten kraj. Pomimo ogromnej przewagi w ludziach i sprzęcie Armia Czerwona przełamała silny opór Finów dopiero po kilku miesiącach. Wojna zimowa okazała się kompromitacją ZSRR, a odebranie Finlandii części ziem stało się, wraz z brakiem pomocy ze strony aliantów powodem zbliżenia się tego państwa do III Rzeszy. 4 dni po ataku Niemiec hitlerowskich na ZSRR Finlandia dołączyła do wojny jako „strona współwalcząca', za oficjalny powód uznając możliwość odebrania zabranych przez Sowietów terytoriów.
W czerwcu 1940 ZSRR zażądał wydania pozwolenia przez rządy Litwy, Łotwy i Estonii na założenie baz wojskowych, a później przeprowadzenia sfałszowanych wyborów. 3 sierpnia dołączono te kraje do ZSRR jako kolejne republiki radzieckie.
W sierpniu 1940 do granic ZSRR przyłączono rumuńskie Besarabię i Bukowinę. Mimo próśb rumuńskiego rządu, Hitler nie sprzeciwił się temu posunięciu Sowietów.
Sprawa Bałkanów i negocjacje dotyczące przystąpienia ZSRR do Paktu Trzech
Rosnące wpływy Niemiec na Bałkanach i poparcie dla faszyzmu w tym rejonie niepokoiły Sowietów, którzy prowadzili politykę prorosyjską, która zakładała dominację w tym regionie. Niemcy chcieli jednak pozyskać do współpracy ZSRR, tak aby dołączył on do Paktu Trzech i być może przyłączył się do wojny przeciw aliantom. W listopadzie 1940 do Berlina udała się radziecka delegacja na czele z Wiaczesławem Mołotowem. Żądania Sowietów wywołały jednak niezadowolenie niemieckich dyplomatów i rządzących – ZSRR żądał: całej Polski, Finlandii, Rumunii, Bułgarii oraz opanowanie i kontrolę nad handlem morskim w rejonach Dardaneli i Bosforu. Hitler na te żądania się nie zgodził i Mołotow odleciał z niczym. Ochłodzenie stosunków nastąpiło gwałtownie, gdy Niemcy razem z Włochami i Węgrami najechały, związaną sojuszem z ZSRR, Jugosławię.
Ostatni miesiąc przed atakiem
Dzięki polskiemu podziemiu wywiad brytyjski zdobył informacje o grupowaniu się niemieckich wojsk na wschodzie. Informacje te przekazano wprost do Stalina, ten jednak wierzył zapewnieniom Hitlera, że są to jednostki, które „
przeniesiono ze względu na ochronę przed możliwymi brytyjskimi bombardowaniami”. ZSRR nadal wysyłał do III Rzeszy ogromne ilości surowców i zboża. Mimo to na granicy radziecko-niemieckiej wyraźnie ochłodziły się relacje pomiędzy żołnierzami radzieckimi a niemieckimi. Było to skutkiem także tego, że żołnierzom i większości oficerom zabroniono kontaktowania się z żołnierzami „po drugiej stronie”. Tymczasem Niemcy pozyskiwali sojuszników do agresji skierowanej przeciwko Związkowi Radzieckiemu.
1941
Operacja Barbarossa
Plan operacji „Barbarossa”
22 czerwca 1941 o godzinie 03:15, na hasło „Dortmund”, ponad 3 miliony niemieckich żołnierzy wspomaganych przez artylerię i lotnictwo oraz sprzymierzone oddziały rumuńskie rozpoczęło wykonywanie operacji „Barbarossa”. Zaskoczenie po stronie ZSRR było ogromne. Stalin na wieść o ataku początkowo nie wierzył, że Hitler złamał obowiązujący między tymi państwami pakt o nieagresji. Na kilka godzin zamknął się w swoim gabinecie na Kremlu. Pierwszą odezwę do obrony nadał więc, w oświadczeniu radiowym, Wiaczesław Mołotow. Tego samego dnia wojnę Związkowi Radzieckiemu wypowiedziały Włochy.
23 czerwca wojnę ZSRR wypowiedziała Słowacja, 25 czerwca po bombardowaniach fińskiego terytorium przez radzieckie lotnictwo Finlandia, a po nalotach na Koszyce również Węgry.
Operacja „Barbarossa” miał opierać się na blitzkriegu – taktyce sprawdzonej w kampaniach w Polsce i w Europie Zachodniej. Opanowanie tych terenów, które pozwoliłyby na kapitulację Związku Radzieckiego, niemieckie dowództwo planowało na 8–10 tygodni.
Przygotowano również innego rodzaju działania jak:
- Rozkaz o "Jurysdykcji Barbarossa"
- Strefa wojenna
- Militaryzacja kolei
- Kommissarbefehl
- Plan głodowy
- Jeńcy sowieccy w niewoli niemieckiej (1941-1945)
- Hilfswillige
Operacja „Tajfun” – pierwsza poważna klęska Osi na wschodzie
Działania na froncie wschodnim od czerwca do grudnia 1941 roku
Bitwa pod Moskwą trwała od 2 października 1941 do 7 stycznia 1942 roku. Celem Niemców było otoczenie i opanowanie Moskwy przed nastaniem zimy. Mimo przewagi w sprzęcie Niemcom nie udało się tego celu osiągnąć. Operacji zdobycia Moskwy nadano kryptonim „Tajfun”.
W październiku ruszyła niemiecka ofensywa. Dzięki informacjom Richarda Sorge o planach Japonii Armia Czerwona przerzuciła znaczne siły z Syberii do obrony Moskwy. 5 grudnia przystąpiła do kontrofensywy. Radzieccy żołnierze atakowali przy wsparciu czołgów T-34 oraz wyrzutni rakietowych katiusza. Sowieci byli znakomicie przygotowani do walki w warunkach zimowych (co zapewne było wynikiem kompromitacji w Finlandii): każdy żołnierz posiadał strój maskujący i odpowiednią odzież. Niemcy znaleźli się w krytycznej sytuacji. Nie wszyscy żołnierze posiadali jeszcze odpowiednie stroje, przez co wielu z nich zamarzało. Poza tym warunki pogodowe uniemożliwiały często wsparcie lotnictwa, a silniki pojazdów zamarzały. Mimo próśb niemieckich generałów, pojawiających się już w listopadzie, Hitler kazał trwać na pozycjach. Jednak pod naporem Sowietów wojska niemieckie cofnęły się w styczniu 1942 roku od 100 do 250 km. Była to pierwsza poważna klęska Niemców na froncie wschodnim. Intensywnie wykorzystała to propaganda radziecka, dzięki czemu znacznie poprawiło się morale społeczeństwa i armii.
Kampania letnio-jesienna 1941 (czerwiec-listopad)
Zajęcie państw bałtyckich w 1941 roku
- Obrona twierdzy brzeskiej (22–30 czerwca 1941)
- Obrona Hanko (22 czerwca – 2 grudnia 1941)
- Bitwa białostocko-mińska (22–29 czerwca 1941)
- Bitwa pod Rosieniami (23–27 czerwca 1941)
- Bitwa o Brody (1941) (23–30 czerwca 1941)
- Operacja München (2–24 lipca 1941)
- Bitwa pod Smoleńskiem (1941) (6 lipca – 5 sierpnia 1941)
- Bitwa o Humań (15 lipca – 8 sierpnia 1941)
- Bitwa o Kijów (1941) (23 sierpnia – 26 września 1941)
- Obrona Tallinna (1941) (7 sierpnia – 28 sierpnia 1941)
- Ewakuacja Tallinna 1941 (27 sierpnia – 2 września 1941)
- Bitwa pod Jelnią (30 sierpnia – 8 września 1941)
- Obrona Odessy (8 sierpnia – 16 października 1941)
- Blokada Leningradu (8 września 1941 – 18 stycznia 1944)
- Bitwa o Charków (20–24 października 1941)
- Obrona Krymu (30 października – 16 listopada 1941)
- Bitwa o Rostów (21–27 listopada 1941)
- Bitwa pod Moskwą (2 października 1941 – 7 stycznia 1942)
- Oblężenie Sewastopola (30 października 1941 – 3 lipca 1942)
Wojna radziecko-fińska 1941-1944
- Operacja murmańska
- Operacja Silberfuchs (29 czerwca – 22 września 1941)
Kampania zimowa 1941–1942 (grudzień-kwiecień)
- Tichwińska operacja ofensywna (10 listopada – 30 grudnia 1941)
- Operacja desantowa kerczeńsko-teodozyjska (25 grudnia 1941 – 2 stycznia 1942)
- Operacja naro-fomińska (1–5 grudnia 1941)
- Operacja kalinińska (5 grudnia 1941 – 7 stycznia 1942)
- Operacja klińsko-sołniecznogorska (6–25 grudnia 1941)
- Operacja tulska (6–16 grudnia 1941)
- Operacja jelecka (6–16 grudnia 1941)
- Operacja kałużska (17 grudnia 1941 – 5 stycznia 1942)
- Operacja lubiańska (7 stycznia – 30 kwietnia 1942)
- Operacja rżewsko-wiaziemska (8 stycznia – 20 kwietnia 1942)
- Bitwa pod Diemiańskiem (8 lutego – 21 kwietnia 1942)
- Operacja syczjowsko-wiaźiemska (8 stycznia – 20 kwietnia 1942)
- Operacja diemiańska (7 stycznia – 20 maja 1942)
- Operacja toropiecko-chołmska (9 stycznia – 6 lutego 1942)
- Operacja barwienkowsko-łozowska (18–31 stycznia 1942)
1942
Po nieudanej operacji Tajfun, Niemcy przystąpili do nowej ofensywy – ich głównym celem były roponośne pola Kaukazu. Jednak, aby uzyskać panowanie w tym rejonie, trzeba było opanować Stalingrad – miasto leżące nad Wołgą. Gdyby wojskom niemieckim udało się opanować miasto i jego okolice, cały opór na południowym wschodzie załamałby się, gdyż przez Wołgę utrzymywano handel i komunikację pomiędzy północą a południem Związku Radzieckiego.
Bitwa o Woroneż (1942)
Połączone siły niemiecko-węgierskie pokonały wojska radzieckie w pobliżu Woroneża w dniach od 23 czerwca do 6 lipca 1942 r.
Bitwa stalingradzka
Potyczki rozpoczęły się 19 sierpnia, ale eskalacja walk nastąpiła w listopadzie. Walki w Stalingradzie przeszły do historii jako największa i najkrwawsza bitwa II wojny światowej. W ich wyniku okrążono 6. Armię niemiecką. W ostatnich dniach stycznia kocioł, w wyniku ciągłych ataków Rosjan, został podzielony na dwie części: północną i południową. 2 lutego 1943 w kotle Stalingradzkim skapitulowały resztki wojsk niemieckich. 108 tys. żołnierzy niemieckich trafiło do niewoli. Dokładna liczba zabitych i zaginionych po obu stronach nie jest znana. Po zakończeniu walk z pola bitwy zebrano zwłoki 46 700 radzieckich żołnierzy i oficerów. W listopadzie 1943 Stalin ogłosił że zebrano i spalono ciała 146 300 Niemców. Bitwa stalingradzka uważana jest za punkt zwrotny w walkach na froncie wschodnim.
Kampania letnio-jesienna 1942 (maj-listopad)
Działania na froncie wschodnim od lipca do listopada 1942 r.
- Operacja Fall Blau (28 czerwca – listopad 1942)
- Bitwa o Charków (1942) (12 – 29 maja 1942)
- Operacja woroneżsko-woroszyłowgradska (28 czerwca – 24 lipca 1942)
- Donbaska operacja obronna (7 – 24 lipca 1942)
- Pierwsza operacja rżewsko-syczewska (30 lipca – 23 sierpnia 1942)
- Operacja armawiro-majkopska (sierpień 1942)
- Operacja noworosyjska (19 sierpnia – 26 września 1942)
- Operacja siniawińska (1942) (19 sierpnia – 10 października 1942)
- Operacja mozdoko-małgobiekska (wrzesień 1942)
- Operacja tuapsińska (25 września – 20 grudnia 1942)
- Operacja nalczyksko-ordżonikidzewska (25 października – 12 listopada 1942)
- Operacja Uran (19–23 listopada 1942)
- Operacja Mars (25 listopada – 23 grudnia 1942)
- Tamara (operacja wojskowa)
1943
Początek roku 1943 na froncie wschodnim upłynął pod znakiem przewagi radzieckiej i prób Sowietów rozbicia sił Państw Osi na północy, w rejonie Leningradu, i południu, w rejonie Stalingradu i Kaukazu.
18 stycznia 1943 siłom radzieckim udało się odbić z rąk Niemców Szlisselburg, położony u wyjścia rzeki Newy z jeziora Ładoga. Tym samym Armii Czerwonej udało się utworzyć połączenie lądowe (szerokości 8–11 km) z obleganym od 8 września 1941 r. Leningradem. Ofensywa ta była prowadzona z dwóch kierunków: od zachodniego brzegu Newy i ze wschodu z rejonu południowego krańca jeziora Ładoga. Zacięte walki o panowanie nad Szlisselburgiem trwały tydzień. Mimo tego ważnego sukcesu Leningrad został całkowicie odblokowany dopiero rok później.
22 lutego między Dnieprem a Dońcem niemiecka Grupa Armii Południe pod dowództwem Feldmarszałka Ericha von Mansteina siłami 1 i 4 Armii pancernej i grupy „Kempf” przeszła do kontrataku. Była to pierwsza próba zatrzymania Rosjan po klęsce pod Stalingradem. Ofensywa ta zakończyła się sukcesem, dzięki czemu udało się zatrzymać Rosjan i oddalić groźbę okrążenia Grupy Armii „Południe”. Walki toczyły się przede wszystkim na południe od Charkowa i w rejonie miast Donieck i Makiejewka.
6 marca, 4 Armia Pancerna i grupa „Kempf” przystąpiły do ataku na Charków, który Armia Czerwona zdobyła 16 lutego. W wyniku ofensywy 14 marca po rozbiciu części radzieckiej 3. Armii Pancernej został zdobyty Charków, a tydzień później Biełgorod. Jednakże w wyniku wiosennych roztopów spadło tempo niemieckiego natarcia i ostatecznie załamało się.
W wyniku walk w lutym i marcu 1943 Niemcom udało się ustabilizować front po jego rozerwaniu na przełomie stycznia i lutego. Po tych walkach cały front wschodni ustabilizował się i żadna ze stron nie podejmowała aż do lata większych działań.
5 lipca 1943 Niemcy rozpoczęli operację „Zitadelle” w celu zlikwidowania tzw. „Łuku Kurskiego”. Było to wybrzuszenie w niemieckim froncie, w którym zostały zgromadzone radzieckie fronty: Centralny i Woroneski. Niemcy dostrzegli szansę, jaką dawało im uderzenie z północy i południa, oskrzydlenie, a następnie zniszczenie obu radzieckich frontów. Do przeprowadzenia tej operacji zostały wyznaczone Grupy Armii „Środek” i „Południe”. 5 lipca po obu stronach frontu do walki weszło około 6000 czołgów i 4500 samolotów. Strona niemiecka wystawiła 900 tys. żołnierzy, a sowiecka 1,3 mln. W wyniku dobrego działania agentury radzieckiej, przecieków ze strony niemieckiej i informacji od zachodnich aliantów, dowództwo radzieckie dowiedziało się zawczasu o ataku i przygotowało w rejonie Kurska spore umocnienia. Ponadto tuż przed atakiem pozycje niemieckie zostały ostrzelane przez radziecką artylerię. Już w kilka godzin po rozpoczęciu natarcia zarysowało się widmo klęski. Zdobycze były minimalne: w północnym sektorze 10 km, w południowym 18 km.
12 lipca doszło do największej bitwy pancernej w dziejach, bitwy pod Prochorowką, będącej częścią bitwy pod Kurskiem. Było to starcie pomiędzy 5. Armią pancerną Gwardii i II korpusem pancernym SS. W bitwie brało udział jednocześnie 1200 czołgów. Po całodniowych walkach strona radziecka poniosła większe straty, ale natarcie niemieckie zostało zahamowane.
Pomimo częściowego sukcesu pod Prochorowką, 14 lipca Hitler świadomy fiaska operacji „Zitadelle” rozkazał ją przerwać. W wyniku tej bitwy strona niemiecka została całkowicie pozbawiona możliwości ofensywnych i musiała się wycofać z Charkowa (23 sierpnia), pomimo tego, że strona sowiecka poniosła większe straty w bitwie pod Kurskiem.
Po bitwie kurskiej Armia Czerwona ostatecznie przejęła inicjatywę i rozpoczęła kontrnatarcie. Operacja ta nosiła nazwę „Rumiancew” i jej celem było dotarcie Armii Czerwonej do Dniepru. Początkowo Niemcom udawało się odeprzeć Rosjan i w dniach 17–20 sierpnia przeprowadzili kontratak, zadając Rosjanom duże straty.
23 sierpnia sytuacja została opanowana i wojska radzieckie mogły dalej nacierać.
8 września był już gotowy plan sforsowania Dniepru, polegający na uchwyceniu przyczółka w rejonie Czerkas. Desant ten został przeprowadzony 24 września, jednak nie udał się.
25 października 1 Front Ukraiński rozpoczął ofensywę siłami 38 Armii, 60 Armii i 3 Armii Pancernej Gwardii. Celem tego ataku było zdobycie Kijowa, który został zdobyty 5 listopada.
Po utracie miasta sytuacja wojsk niemieckich była coraz trudniejsza, jednak przy pomocy fanatycznych i bez reszty oddanych Hitlerowi dywizji Waffen SS udało się wykonać kontruderzenie. Działania prowadzone przez XLVIII Korpus Pancerny SS między 13 a 21 listopada doprowadziły do zniszczenia sporych sił Sowietów. Jednak ze względu na braki paliwa natarcie przerwano.
W wyniku kontrofensywy radzieckiej jesienią 1943 front został przesunięty znacznie na zachód, a Niemcy stracili jakąkolwiek możliwość ataku.
Ofensywa radziecka ruszyła ponownie z początkiem grudnia. Drugi Front Ukraiński dowodzony przez Koniewa wykonał manewr oskrzydlający z rejonu Czerkas. W wigilię 1943 gen. Watutin rozpoczął ofensywę z rejonu Kijowa, nacierając na Winnicę. Do końca roku udało się przełamać słabą linię niemiecką.
W wyniku walk w roku 1943 inicjatywa strategiczna całkowicie przeszła w ręce Armii Czerwonej, a front przesunął się kilkaset kilometrów na zachód.
Kampania zimowa 1942–1943 (listopad-marzec)
- Bitwa o Wielkie Łuki (19 listopada 1942 – 16 stycznia 1943)
- Operacja kotielnikowska (12–30 grudnia 1942)
- Operacja śriedniedońska (16–30 grudnia 1942)
- Operacja „Iskra” (12–30 stycznia 1943)
- Operacja ostrogożsko-rossoszańska (13–27 stycznia 1943)
- Operacja woronesko-kastornieńska (24 stycznia – 2 lutego 1943)
- Operacja woroszyłowgradzka (29 stycznia – 18 lutego 1943)
- Operacja diemiańska (15–28 lutego 1943)
- Operacja rżewsko-wiaźiemska – niemiecka operacja „Bawół” (2–31 marca 1943)
- Bitwa o Charków (21 lutego – 18 marca 1943)
- Operacja krasnoborska (10 – 27 lutego i 19 marca – 2 kwietnia 1943 r.)
- Operacja „Polarna Gwiazda” (10 lutego – 1 kwietnia 1943)
Bitwa o Kaukaz 1943
- Operacja północnokaukaska (1 stycznia – 4 lutego 1943)
- Operacja rostowska (1 stycznia – 18 lutego 1943)
- Operacja krasnodarska (9 lutego – 16 marca 1943)
Kampania letnio-jesienna 1943 (kwiecień-grudzień)
Działanie na froncie wschodnim od marca do sierpnia 1943
Ofensywa na Dnieprze w 1943 roku
- Bitwa na Łuku Kurskim (5 lipca – 23 sierpnia 1943)
- Bitwa pod Prochorowką (12 lipca 1943)
- Operacja orłowska (12 lipca – 18 sierpnia 1943)
- Operacja mgińska (22 lipca – 22 sierpnia 1943)
- Bitwa o Biełgorod (23 lipca – 14 sierpnia 1943)
- Operacja biełgorodzko-charkowska (12–23 sierpnia 1943)
- Operacja izjumsko-barwieńkowska (17–27 lipca 1943)
- Operacja Mius (17 lipca – 2 sierpnia 1943)
Operacja smoleńska
- Bitwa o Smoleńsk (7 sierpnia – 2 października 1943)
- Operacja spas-diemiańska (7–20 sierpnia 1943)
- Operacja jelninsko-dorogobużska (28 sierpnia – 6 września 1943)
- Operacja duchowszczynsko-diemidowska (14 września – 2 października 1943)
- Operacja smoleńsko-rosławlska (15 września – 2 października 1943)
- Operacja briańska (17 sierpnia – 3 października 1943)
Bitwa o Dniepr
- Bitwa o Dniepr (25 sierpnia – 23 grudnia 1943)
- Dnieprowska operacja spadochronowa (wrzesień 1943)
- Operacja mielitopolska (26 września – 5 listopada 1943)
- Operacja zaporożska (10–14 października 1943)
- Bitwa o Kijów (1943) (3 listopada – 23 grudnia 1943)
- Operacja dnieprowsko-karpacka (24 grudnia 1943 – 14 kwietnia 1944)
- Operacja niewielska (6–10 października 1943)
- Operacja noworosyjsko-tamańska (9 września – 9 października 1943)
- Bitwa pod Lenino (12–13 października 1943)
- Operacja desantowa kerczeńsko-eltigeńska (31 października – 11 grudnia 1943)
1944
Niemieckie przygotowania obronne
Planowane niemieckie rejony umocnione na linii frontu w marcu 1944 roku"> 1. Tallinn 2. Rakvere 3. Jełgawa 4. Dorpat 5. Psków 6. Ostrów 7. Opoczka 8. Rosienie 9. Połock 10. Witebsk 11. Orsza 12. Mohylew 13. Borysław 14. Mińsk 15. Bobrujsk 16. Słuck 17. Łuniniec 18. Pińsk 19. Kowel 20. Brody 21. Tarnopol 22. Chmielnicki 23. Żmerynka 24. Winnica 25. Humań 26. [[">"> 27. Pierwomajsk (nad Bohem) 28. Woznesenśk 29. Mikołajów
Führer w Berlinie 8 marca 1944 roku sformułował treść rozkazu nr 11, który zawierał główne instrukcje, co do nowego sposobu walki z Bolszewikami. Wytyczne odnosiły się do tzw. miast-twierdz (Fester Platz) na wschodzie III Rzeszy, które miały skutecznie zatrzymać lub chociaż na jakiś czas opóźnić marsz Armii Czerwonej do serca Niemiec. Najistotniejsze kwestie brzmiały:
Ogłoszenie miasta twierdzą, oznaczało automatycznie podporządkowanie temu rozkazowi. Na Śląsku los ten dotknął: Racibórz (Ratibor), Opole (Oppeln), Wrocław (Breslau), Głogów (Festung Glogau), Kostrzyn (Küstrin). Natomiast Nysa (Neiße), Brzeg (Brieg), Ścinawa (Steinau) zostały zamienione w tzw. miasta – punkty oporu. Nie tylko w Prusach Wschodnich tworzono nowe twierdze, innymi miastam wyznaczonymi do tej roli były: Warszawa, Gdańsk (Danzig), Frankfurt nad Odrą (Frankfurt am Oder), Kołobrzeg (Kolberg), Królewiec (Königsberg);, Grudziądz (Graudenz), Poznań (Posen) Toruń (Thorn). O każde z tych miast, zapchanych uchodźcami, trwały zacięte walki, które doprowadziły do totalnego ich zniszczenia oraz do ogromnej liczby zabitych i rannych.
Taktykę „spalonej ziemi” stosuje się podczas odwrotu Niemców z ZSRR w latach 1943-1944 (np. w rozwiniętych gospodarczo regionach Ukraina – Donbas itp.). taktyki kompleksowe (lub polityk), „spalonej ziemi” podsumowujące i określenia niemiecki plan o nazwie „ARLZ” wydawane przez Ost Wirtschaftsstab dnia 1 czerwca 1944 roku. Pierwszych liter wyrażenia ARLZ cztery etapy przygotowania i realizacji:
- Auflockerung – Prace przygotowawcze w sprawie drugiej fazy, wyjazd i usuwanie zasobów ludzkich i materialnych
- Räumung – uwzględnia się oddziały i środków potrzebnych do walki, zabezpieczenie bezpieczeństwa wewnętrznego
- Lähmung – demontaż przemysłu, przygotowuje się do zniszczenia sprzętu
- Zerstörung – zniszczenie wszystkiego, co może przydać się wrogowi po zdobyciu terytorium itp.
W realizacji planu zostały stworzone specjalne oddziały zniszczenia (komanda), które zostały również wyposażone w specjalne środki techniczne (np. zrywarki torów kolejowych). Plan został wprowadzony do likwidacji masy więźniów obozów koncentracyjnych lub ewakuacji dalej do tyłu (tzw. marsze śmierci pod koniec wojny).
Zaplecze frontu
Stosunek Stalina do Polski był wcześniej określony przez pakt Ribbentrop-Mołotow i zbrodnię katyńską. Z Rządem Londyńskim nie utrzymywał stosunków dyplomatycznych i traktował z nieukrywaną pogardą, a Armii Krajowej zarzucał, że nie walczy z Niemcami, lecz zwalcza partyzantkę sowiecka. Było w tym trochę prawdy. Represje niemieckie na ludności powodowały, że AK prowadziła tylko akcje sabotażowe i to w ograniczonym zakresie. W latach 1943–1944 wzrosła aktywność oddziałów partyzanckich. Często na tych samych terenach działały oddziały AK, NSZ, partyzantka komunistyczna, ukraińska, UPA, rosyjscy spadochroniarze zrzuceni na tyły wroga i wreszcie pospolite bandy rabunkowe. Wszystkie czerpały środki do życia z tego samego rezerwuaru, jakim były gospodarstwa chłopskie. Dochodziło więc do zatargów a czasem i potyczek, bo trzeba było bronić polskiej ludności. W okręgach wileńskim i nowogrodzkim dochodziło do starć z partyzantką sowiecką, a nawet do kontaktów z Niemcami.
Linia Curzona
Utrata Kresów była już wcześniej przesadzona na konferencji Wielkiej Trójki w Teheranie, tylko Franklin Delano Roosevelt prosił, aby tego nie ujawniać opinii publicznej, gdyż bał się stracić w zbliżających się wyborach głosy 7 milionów Polaków zamieszkałych w USA. (Ze względu na to iż operacja Ostra Brama była niezgodna z międzyalianckimi ustaleniami tzw. wielkiej trójki co do przynależności państwowej Wilna i ustaleniu nowej granicy polsko-radzieckiej na Linii Curzona, minister informacji Wielkiej Brytanii Brendan Bracken nałożył cenzurę prewencyjną na wszelkie informacje w brytyjskich mediach o jej przeprowadzeniu, wskutek czego nie została ona zauważona na Zachodzie). Na dodatek Alianci nie zgadzali się na publiczne ogłoszenie informacji o przewidywanych dla Polski rekompensatach na zachodzie, aby nie wzmacniać woli oporu u Niemców.
Instrukcja dla AK mówiła, że w miarę posuwania się Rosjan, Armia Krajowa ma występować zbrojnie przeciw Niemcom, ale z chwilą pojawienia się Rosjan w danej miejscowości znowu schodzić do podziemia.
Aby uzyskać rozgłos postanowiono zdobyć siłami AK większe miasta jak Wilno i Lwów. Operacje te wykonano kosztem wielkich strat w ludziach i nawiązano nawet współprace z dowódcami oddziałów liniowych armii sowieckiej. W kilka dni później oddziały AK były rozbrajane, a oficerowie aresztowani przez NKWD. Żołnierze mieli do wyboru: represje takie jak zsyłka w głąb ZSRR lub wcielenie do armii Berlinga.
Kampania zimowa 1944 (styczeń-maj)
Wyzwolenie Ukrainy 1943-44 r.
- Operacja żytomiersko-berdyczewska (24 grudnia 1943 – 14 stycznia 1944)
- Operacja leningradzko-nowogrodzka (14 stycznia – 1 marca 1944)
- Operacja krasnosjelsko-ropszysńka (14–30 stycznia 1944)
- Operacja nowogródzko-łużska (14 stycznia – 15 lutego 1944)
- Walki na jeziorze Ilmień (10 stycznia – 10 marca 1943)
Kampania letnio-jesienna 1944 (czerwiec-grudzień)
- Operacja pskowsko-ostrowska (czerwiec 1944)
- Operacja lwowsko-sandomierska (13 lipca – 29 sierpnia 1944)
- Akcja Burza we Lwowie (21–28 lipca 1944)
- Operacja jassko-kiszyniowska (20–29 sierpnia 1944)
- Operacja rogaczjowsko-żłobinska
- Operacja krymska (8 kwietnia – 12 maja 1944)
- Operacja kirowogradzka (5–16 stycznia 1944)
- Operacja korsuńsko-szewczenkowska (24 stycznia – 17 lutego 1944)
- Operacja rowno-łuckajska (27 stycznia – 11 lutego 1944)
- Operacja nikopolsko-kriworożska (30 stycznia – 29 lutego 1944)
- Operacja proskurowsko-czernowicka (4 marca – 17 kwietnia 1944)
- Operacja humańsko-botoszańska (5 marca – 17 kwietnia 1944)
- Operacja bierieznjegowato-snigiriowska (6–18 marca 1944)
- Operacja odesska (26 marca – 14 kwietnia 1944)
- Operacja belgradzka (28 września – 20 października 1944)
- Operacja debreczyńska (6–28 października 1944)
- Operacja Panzerfaust
- Operacja Mickey Mouse
- Operacja budapesztańska (od listopada 1944 do 13 lutego 1945)
- Oblężenie Budapesztu
- Operacja Pstrąg
Karelia
Operacja leningradzko-nowogrodzka
- Operacja wyborsko-pietrozawodzka (10 czerwca – 9 sierpnia 1944)
- Operacja świrsko-pietrozawodska (21 czerwca – 9 sierpnia 1944)
- Operacja Tanne Ost (14–15 września 1944)
- Tułowska operacja desantowa (23–27 lipca 1944)
- Operacja petsamsko-kirkeneska (7–29 października 1944)
- Wojna lapońska
Wyzwolenie Białorusi
- Operacja poleska (15 marca – 5 kwietnia 1944)
- Operacja Bagration (22 czerwca – 19 sierpnia 1944)
- Operacja witebsko-orszańska (23–28 czerwca 1944)
- Operacja mogilowska (23–28 czerwca 1944)
- Operacja bobrujska (24–29 czerwca 1944)
- Operacja mińska (29 czerwca – 4 lipca 1944)
- Operacja połocka (29 czerwca – 4 lipca 1944)
- Operacja wileńska (5–20 lipca 1944)
- Operacja Ostra Brama (7 lipca 1944)
- Operacja białostocka (5–27 lipca 1944)
- Operacja szjaulajska (5–31 lipca 1944)
- Operacja brzesko-lubelska (18 lipca – 2 sierpnia 1944)
- Walki o Dolsk i Dorohusk (14–23 lipca 1944)
- Walki o przyczółki pod Dęblinem i Puławami (28 lipca – 6 sierpnia 1944)
- Bitwa pod Warszawą 1944 (25 lipca – 5 sierpnia 1944)
- Powstanie warszawskie (1 sierpnia – 3 października 1944)
- Przyczółek warecko-magnuszewski (sierpień 1944)
- Bitwa pod Studziankami (9–16 sierpinia 1944)
- Walki o Kępę Radwankowską – (22–26 sierpnia 1944)
- Wyspa Rembezy
- Przyczółek czerniakowski (15–23 września 1944)
- Operacja kowieńska (28 lipca – 28 sierpnia 1944)
Karpaty Wschodnie
Operacje bałtyckie 1944-1945 r.
- Słowackie Powstanie Narodowe (29 sierpnia – 28 października 1944)
- Operacja wschodniokarpacka (8 września – 28 października 1944)
- Operacja dukielsko-preszowska (8 września – 28 października 1944)
- Operacja karpacko-użgorodska (9 września – 28 października 1944)
Kraje nadbałtyckie
- Operacja narwska (24–30 lipca 1944)
- Operacja tartuska (10 sierpnia – 6 września 1944)
- Operacja nadbałtycka (14 września – 24 listopada 1944)
- Operacja ryska (14 września – 22 października 1944)
- Operacja tallińska (17–26 września 1944)
- Operacja moonsundzka (27 września – 24 listopada 1944)
- Operacja memelska (5–22 października 1944)
1945
Kampania zimowa
Plan kampanii 1945 roku składał się z dwóch etapów, bez pauzy operacyjnej. Pierwszy etap miał trwać 15 dni, wojska nacierające miały zająć miasta Bydgoszcz, Poznań i Wrocław. W czasie trwania drugiego etapu wojska radzieckie i oddziały Wojska Polskiego, miały sforsować Odrę i doprowadzić do zdobycia Berlina. Drugi etap miał trwać 30 dni. W ciągu 45 dni wojska głównego zgrupowania uderzeniowego Armii Czerwonej miały wykonać marsz bojowy na odległość 700 km. 12 stycznia 1945, tydzień wcześniej niż przewidywano, Rosjanie rozpoczęli wielką ofensywę zimową, aby odciążyć front zachodni. Na obszarze od Bałtyku po Dunaj wzięło w niej udział 7 frontów radzieckich, ponad 5 mln. żołnierzy, 62 tys. dział i moździerzy i wyrzutni rakietowych, 10 500 czołgów i dział pancernych oraz 8200 samolotów.
Operacje
Operacja wiślańsko-odrzańska
Kampania według źródeł radzieckich, niemieckich i polskich składała się z szeregu operacji:
- Operacja wiślańsko-odrzańska (12 stycznia – 3 lutego 1945)
- Walki o Warszawę (1945) (17 stycznia 1945)
- Wyzwolenie Częstochowy
- Operacja sandomiersko-śląska (12 stycznia – 3 lutego 1945)
- Oblężenie Wrocławia (1945)
- Operacja warszawsko-poznańska (24 stycznia – 23 lutego 1945)
- Operacja wschodniopruska (13 stycznia – 25 kwietnia)
- Operacja mławsko-elbląska (14 - 26 stycznia)
- Operacja königsbergska (6–9 kwietnia 1945)
- Operacja zachodniokarpacka (12 stycznia – 18 lutego 1945)
- Operacja pomorska (10 lutego – 4 kwietnia 1945)
- Bitwa o Mirosławiec – (9–10 lutego)
- Przełamanie Wału Pomorskiego
- Bitwa o Złotów
- Walki o Jastrowie – (2–3 lutego)
- Walki o Nadarzyce – (5–6 lutego)
- Bitwa o Dobrzycę (5–8 lutego 1945)
- Operacja Sonnenwende (15-17 lutego 1945)
- Bitwa o Kołobrzeg (4–18 marca 1945)
- Szarża pod Borujskiem (1 marca 1945)
- Bitwa o Drawsko – (4–5 marca 1945)
- Bitwa pod Dziwnówkiem (12–13 marca 1945)
- Walki o Wejherowo – (12–17 marca 1945)
- Operacja łużycka (16–25 kwietnia 1945)
- Forsowanie Nysy (1945)
- Bitwa pod Budziszynem (1945)
- Walki o Rothenburg – (16 kwietnia 1945)
- Bitwa o Niesky – (17–18 kwietnia 1945)
- Walki o Drezno – (22–28 kwietnia 1954)
- Operacje śląskie
- Operacja dolnośląska (8–24 lutego 1945)
- Operacja górnośląska (15-31 marca 1945)
- Walki o Racibórz (1945)
- Bitwa żorska (1945)
- Bitwa o Opole (22 stycznia – 15 marca 1945)
- Operacja morawsko-ostrawska (10 marca – 5 maja 1945)
- Bitwa o Wodzisław
- Bitwa o przyczółek rogowski
- Bitwa o Opawę
- Operacja Frühlingserwachen (6–16 marca 1945)
- Operacja wiedeńska (2 kwietnia – 13 kwietnia 1945)
- Operacja praska (6–11 maja 1945)
- Operacja berlińska (16 kwietnia – 8 maja 1945)
- Forsowanie Odry (16–20 kwietnia 1945)
- Bitwa o wzgórza Seelow
- Bitwa pod Halbe
- Walki o Kanał Hohenzollernów – (23-24 kwietnia 1945)
- Walki w Brandenburgii (1945)
Konferencja poczdamska
- Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec
- Okupacja aliancka Niemiec i Austrii
- Operacja Unthinkable
- Operacja Paperclip
- Denazyfikacja
- Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze
- Wysiedlenia Niemców po II wojnie światowej
Ewakuacje i wypędzenia
Pierwsze przemieszczenia cywilnej ludności niemieckiej na zachód rozpoczęły się jesienią 1944 r., przed przesunięciem się linii frontu na Odrę i Nysę Łużycką, i były zarządzane przez władze niemieckie, m.in. w Łodzi (Litzmannstadt). Akcja ta była kontynuowana po rozpoczęciu się ofensywy styczniowej Armii Czerwonej, ale wobec załamania się zdolności bojowej Wehrmachtu i wobec zbliżających się w szybkim tempie wojski radzieckich przeprowadzana ją w ogromnym popłochu przed, co przyniosło w efekcie również liczne ofiary wśród ewakuowanych. Miało to miejsce m.in. w Prusach Wschodnich Operacja Hannibal i polskim Pomorzu Fall Eva (MS „Wilhelm Gustloff”) oraz Marsze śmierci.
Po zakończeniu działań wojennych, a przed podpisaniem Umowy Poczdamskiej, odbywały się tzw. dzikie wypędzenia.
Przestępstwa wojenne
Wkroczeniu Armii Czerwonej na tereny uznawane za etnicznie niemieckie i następującej okupacji towarzyszyły przestępstwa wojenne przeciwko nie ewakuowanej i pozostałej na tych obszarach ludności cywilnej, przede wszystkim niemieckiej. Przestępstwami tymi były m.in. podpalenia, rabunki, mordy, tortury i zgwałcenia kobiet, a ich charakter i trwanie były najróżniejsze – od gwałtownych, masowych i zbiorowych do pojedynczych i uporczywych. W początkowym okresie sprawcami byli przede wszystkim żołnierze jednostek tyłowych, przesuwających się za oddziałami przednimi, ale też były przypadki działań właśnie tych oddziałów. Znany jest przypadek z października 1944 r., gdy oddziały radzieckie wdarły się do niemieckiej wsi Nemmesdorf leżącej w Prusach Wschodnich (obecnie obwód kaliningradzki). Kiedy dwie doby później Niemcom udało się odbić wioskę, na ulicach i w domach znaleziono zmasakrowane zwłoki prawie wszystkich mieszkańców.
Czyny te były zagrożone sądami polowymi i najczęściej rozstrzelaniem, ale rozmiar zjawiska nie pozwolił na zapanowanie nad nim. Po wojnie Stalin tłumaczył się przed Milovanem Đilasem, że nie sposób jest utrzymać w ryzach milionów młodych mężczyzn.
Istotną przyczyną tych przestępstw było też pragnienie zemsty i odwetu, potęgowane skalą i okrucieństwem przestępstw niemieckich na okupowanych terenach. Odczucia te podsycała też propaganda wojenna, wspomagana przez utalentowanych publicystów, jak np. Ilia Erenburg, który wielokrotnie wzywał w czasie wojny w swoich artykułach, felietonach, reportażach oraz ulotkach rozrzucanych wśród żołnierzy do bezlitosnego odwetu i zabijania każdego Niemca.
Szacuje się, iż czerwonoarmiści zgwałcili podczas ofensywy na froncie wschodnim i na początku okupacji w latach 1944-1945 do 1,9 miliona kobiet niemieckich, z tego 1,4 miliona na terenie ówczesnych terytoriów niemieckich, w wyniku czego po wojnie urodziło się w Niemczech 209 000 dzieci będących skutkiem gwałtu.
Przestępstwa wojenne Armii Czerwonej przez cały czas istnienia ZSRR były w tym kraju oraz zależnych od niego krajach socjalistycznych utrzymywane w tajemnicy. W obecnej (2009 r.) Rosji nie jest to już temat tabu, ale część społeczeństwa rosyjskiego uważa rozważanie tej kwestii za przejaw rusofobii.
Działania morskie
Działania wojenne na akwenach morskich realizowano poprzez:
- obronę własnych wybrzeży, baz i linii komunikacyjnych,
- zwalczanie żeglugi przeciwnika,
- prowadzenie operacji ofensywnych i współdziałanie marynarki z lotnictwem,
- wyeliminowanie floty przeciwnika dzięki zajęciu jej baz przez wojska lądowe,
- zaopatrywanie frontu,
- operacje minowe,
- operacje desantowe,
- operacje trałowe,
- operacje ewakuacyjne
Działania na Oceanie Arktycznym
Działania na Bałtyku
Działania na Morzu Czarnym
Okupacja niemiecka
Już zaraz po ataku Niemiec, za frontem tworzono jednostki organizacyjne i administracyjne. 1 sierpnia 1941 dekretem Hitlera do Generalnego Gubernatorstwa przyłączono dawne ziemie II RP, które zagarnął ZSRR. Były to dawne województwa lwowskie, tarnopolskie, stanisławowskie i weszły one w skład GG jako dystrykt galicyjski.
Einsatzgruppen
Były to specjalne jednostki złożone z SSmanów, SDmanów, członków Gestapo, Kripo i specjalnych jednostek Wehrmachtu. Miały za zadanie łapać i eksterminować Żydów, walczyć z partyzantami, komunistami oraz przejmować nieprzyjacielskie archiwa i dokumenty. Pierwsze oddziały ruszyły do akcji zaraz po ataku na Związek Radziecki. Einsatzgruppe A, dowodzona przez dr Franz Stahleckera, działała na terytorium państw bałtyckich; Einsatzgruppe B, dowodzona przez szefa policji kryminalnej Arthura Nebe, na terenie Ukrainy i Białorusi; Einsatzgruppe C dr Otto Rascha na terenach Prypeci; Einsatzgruppe D Otto Ohlendorfa w południowej Ukrainie, Kaukazie i na Krymie.
Generalny Plan Wschodni
- Heu-Aktion
- Endlösung
- Plan Pabsta
- Powstanie zamojskie
- Rabunek dzieci
- Untermensch
- KL Warschau
- Dzieci Zamojszczyzny
- Akcja T4
- Babi Jar
- Holocaust
- Einsatz Reinhard
- Obozy niemieckie 1933-1945 – Obóz koncentracyjny
Działania partyzanckie
Partyzantka radziecka
Białoruscy partyzanci w pobliżu Połocka (wrzesień 1943)
Radziecki plakat propagandowy, nawołujący do partyzantki na tyłach wroga
Charakterystyczne dla frontu wschodniego były także rozwinięte działania partyzanckie na tyłach wojsk niemieckich okupujących tereny za granicą III Rzeszy i ZSRR z 1941. Oddziały były formowane z żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej pozostałych za linią frontu, miejscowych mieszkańców oraz wyszkolonych ludzi przerzucanych głównie drogą lotniczą przez linię frontu. Działania partyzanckie miały wsparcie materialne i organizacyjne władz radzieckich – już 29 czerwca 1941 na podstawie dyrektywy Rady Ministrów ZSRR i KC WKP(b) utworzono Centralny Sztab Ruchu Partyzanckiego, który następnie koordynował całą działalność na terenach okupowanych i poza nimi.
Aktywność partyzantów w początkowym okresie wojny była niewielka, i dopiero pierwsze niepowodzenia Niemiec (bitwa pod Moskwą), brutalna polityka władz okupacyjnych oraz wsparcie zza linii frontu rozpoczęły ciągły wzrost liczebności i siły oddziałów podziemnych. Działały one na wszystkich obszarach zajętych przez Niemcy – we właściwej Rosji, na Białorusi, Ukrainie, w krajach nadbałtyckich, Karelii oraz w Polsce i Finlandii.
Według różnych ocen liczebność tego ruchu w okresie największego rozwoju to 700 do 850 tysięcy osób, z czego na Białorusi do 380 tysięcy.
- Partyzantka radziecka na Wołyniu 1943-1944
- 1 Rosyjska Brygada Narodowa SS
- Białostockie Zgrupowanie Partyzanckie
- Grupa Kalinowskiego
- Oddział "Margirio"
- Oddział "Piorun"
- Oddział "Śmierć faszyzmowi"
- Oddział "Śmierć okupantowi"
- Oddział Partyzancki Brygad im. Stalina
Partyzantka polska
Na terenach zajętych przez Niemcy po 22 czerwca 1941 i sięgających do tzw. starej granicy (II Rzeczypospolitej i ZSRR) działały polskie oddziały partyzanckie, głównie AK. Wobec ataku na ZSRR podjęły one akcje skierowane w szlaki komunikacyjne dostaw na front wschodni (Akcja Wieniec). W latach 1943-1944 na terenach Wołynia i Wschodniej Galicji doszło do ataków ukraińskich nacjonalistów na ludność polską. Pierwszym zbiorowym mordem do którego przyznała się UPA, była rzeź 500 Polaków w Janowej Dolinie w nocy z 21 na 22 kwietnia 1943. By przeciwdziałać tego typu napadom Polacy zorganizowali tzw. samoobrony. Według Biuletynu Informacyjnego do jesieni 1942 na Wołyniu zginęło 20 000 ludzi.
Po powrocie Armii Czerwonej na ww. starą granicę oddziały AK zaczęły realizować akcję „Burza” – zbrojnego otwartego wystąpienia przeciwko Niemcom i wyzwalania głównych miast (Lwów, Wilno). Działania realizowano samodzielnie lub gdy sytuacja operacyjna do tego zmuszała, we współpracy z jednostkami radzieckimi.
Ostatnią taką akcją, przeprowadzoną bez porozumienia z Sowietami, było powstanie warszawskie. Przy braku wsparcia wojsk radzieckich, stojących z bronią u nogi w prawobrzeżnej Warszawie, powstanie zakończyło się pełną klęską, wymordowaniem od 130 000 do 250 000 mieszkańców, wypędzeniem wszystkich mieszkańców pozostałych przy życiu i totalnym zburzeniem lewej części miasta.
Organizacje
- Armia Krajowa
- Armia Ludowa
- Bataliony Chłopskie
- Gwardia Ludowa
- Gryf Pomorski
- Narodowe Siły Zbrojne
- Szare Szeregi
Partyzantka żydowska
- Żydowski ruch oporu podczas II wojny światowej
- Otriad Bielskich
- Powstanie w getcie warszawskim
- Powstanie w getcie będzińskim
- Powstanie w getcie białostockim
- Powstanie w getcie częstochowskim
Partyzantka czechosłowacka
Akcje partyzanckie na terenie Czechosłowacji
Wyzwolenie Belgradu
- Słowackie Powstanie Narodowe
Partyzantka jugosłowiańska
Kiedy w 1941 r. Niemcy okupowały Jugosławię, partia komunistyczna stała się jedną z głównych sił oporu. Pomagały jej doświadczenia nielegalnej działalności wyniesione z okresu międzywojennego. Ziemie jugosłowiańskie miały w czasie wojny skomplikowaną sytuację. W Chorwacji powstało samodzielne państwo, współpracujące z III Rzeszą. Swoje kolaboranckie rządy mieli także Słoweńcy, Czarnogórcy i Serbowie. Niektóre terytoria okupowali Niemcy, niektóre Włosi, inne zaś Węgrzy lub Bułgarzy. Niemcy próbowali kokietować i pozyskiwać bośniackich i albańskich muzułmanów. Na mieszanych narodowo terytoriach wybuchła regularna wojna pomiędzy prawosławnymi Serbami, a katolickimi Chorwatami.
Od jesieni 1944 wobec sukcesów Armii Czerwonej na Węgrzech i dojścia do granic Jugosławii tereny działania partyzantki jugosłowiańskiej stały się tyłami wojsk niemieckich. Podczas dalszego marszu wojsk radzieckich partyzantka jugosłowiańska przy udziale Sowietów wyzwoliła Belgrad, co dało Jugosławii zimnowojenną niezależność.
Partyzantka albańska
Armia Wyzwolenia Narodowego
Akcje przeciw partyzanckie
- Sturmwind I
- Sturmwind II
- Bitwa nad Neretwą
- Bitwa nad Sutjeską
- Operacja Rösselsprung
- Krwawa Wigilia w Ochotnicy Dolnej
Zobacz też
- Terekli-Mekteb
- Wielka Wojna Ojczyźniana
- front zachodni
Bibliografia
Rosyjska
- История Второй Мировой войны 1939–1945 гг. (М.: Воениздат, 1973–82 гг., в 12-ти томах)
- История Великой Отечественной войны Советского Союза 1941–1945 гг. (М.: Воениздат, 1960–65 гг., в 6-ти томах)
- Атлас офицера (М.: Военно-топографическое управление Генерального штаба, 1974)
- Советская Военная Энциклопедия (Под ред. Гречко А.А. – М.: Воениздат, 1976–80 гг., в 8-и томах)
- Большая Советская Энциклопедия (3-е изд., М.: Советская энциклопедия, 1969–78 гг., в 30-ти томах)
- Великая Отечественная война 1941-1945: Энциклопедия (Глав. ред. М.М. Козлов. – М.: Сов. энциклопедия, 1985)
- Разгром немецко-фашистских войск под Москвой. Схемы (М.: Воениздат, 1964)
- Типпельскирх К. История Второй мировой войны (СПб.: Полигон; М.: АСТ, 1999)
- Киселев А.С. Операция «Осенний туман». Сражение в Арденнах (М.: ООО «БТВ-МН», 2004)
- Коломиец М., Свирин М. Курская дуга, 5 июля – 23 августа 1943 г. (М.: ЭксПринт НВ, 1998)
- Чуйков В.И. От Сталинграда до Берлина (М.: Воениздат, 1980)
- Фриснер Ганс. Проигранные сражения (М.: Воениздат, 1966)
- Василевский А.М. Дело всей жизни (М.: Политиздат, 1988, в 2-х томах)
- Серия „Фронтовая иллюстрация”:
- «Танки в бою», выпуск 1: Пантеры на курской дуге
2000-2: Оборона Кавказа, июль-декабрь 1942 г. 2002-6: Бои в излучине Дона, 28 июня – 23 июля 1942 г. 2000-6: Бои за Харьков в мае 1942 г. 2003-2: 1941: Бои в Белоруссии 2001-1:1945: Танковые войска вермахта, часть 1 2004-4: 1941: Бои на Украине 2001-2: 1945: Танковые войска вермахта, часть 2 2004-6: Битва за Харьков, февраль-март 1943 г. 2001-3: Танки в Зимней войне 1939–1940 гг. 2005-2: 3-я гвардейская танковая армия в боях за Берлин 2001-4: Прелюдия к «Барбароссе» 2006-3: Прорыв «Миус-фронта», июль-август 1943 г. 2002-1: Битва за Москву 2007-4: 1-я гвардейская танковая бригада в боях за Москву 2002-2: Бои у реки Халхин-Гол 2002-5: 1941: Бои в Прибалтике
- Серия „Военная летопись”:
2001-1: Оборона Сталинграда, июль-ноябрь 1942 г. 2003-7: Освобождение Австрии, март-апрель 1945 г. 2001-2: Бои в районе реки Халхин-Гол, май-сентябрь 1939 г. 2004-1: Операция «Цитадель», июль 1943 г. 2002-1: Борьба за Крым, сентябрь 1941 – июль 1942 г. 2004-2: Блокада Ленинграда, ноябрь-декабрь 1941 г. 2002-2: На флангах Сталинграда, июнь 42 – февраль 1943 г. 2004-3: Прорыв «Голубой линии», сентябрь-октябрь 1943 г. 2002-3: На флангах Сталинграда, январь-февраль 1943 г. 2005-1: Освобождение Киева, ноябрь-декабрь 1943 г. 2002-4: Направление Северо-Запад, июль-сентябрь 1941 г. 2005-2: Освобождение Крыма, апрель-май 1944 г. 2002-5: Невский бастион, июль-сентябрь 1941 г. 2005-4: Висло-Одерская операция, январь-февраль 1945 г. 2003-1: Катастрофа Западного фронта, июнь-июль 1941 г. 2005-5: Штурм «Карельского вала», июнь-август 1944 г. 2003-2: Трагедия под Уманью, июль-сентябрь 1941 г. 2005-6: На земле Югославии, сентябрь-октябрь 1944 г. 2003-3: Смоленское сражение, июль-сентябрь 1941 г. 2006-2: Освобождение Белоруссии, сентябрь-апрель 1944 г. 2003-4: Окружение Юго-Западного фронта, 1941 г. 2003-5: Смоленское сражение, июль-сентябрь 1941 г. 2003-6: Катастрофа под Киевом, июль-сентябрь 1941 г.
- «Военная летопись», серия «Армии мира»:
Вып. 1: Оборона Прибалтики, 22 июня – 9 июля 1941 г. Вып. 5, 6: У ворот Берлина (часть 1, 2) Вып. 2: Бои у озера Хасан, 29 июля – 11 августа 1938 г. Вып. 8: Воронежско-Харьковская операция, 1943 г. Вып. 3: Штурм Будапешта, 29 октября 1944–13 февраля 1945 г. Вып. 4: На дальних подступах к Москве
- «Военная летопись», серия «Бронетанковый музей»:
Вып. 1:1941: Тактика танковой войны Вып. 9: Операции в Германии и Чехословакии, 1945 г. Вып. 3: Танковое сражение на Западной Украине, 1941 г. Вып. 4: Танковые бои на Кубани, 1943 г.
Niemiecka
- Wigbert Benz: Der Rußlandfeldzug des Dritten Reiches. Ursachen, Ziele, Wirkungen. Zur Bewältigung eines Völkermords unter Berücksichtigung des Geschichtsunterrichts. Haag + Herchen Verlag, Frankfurt a. M., 2. Auflage 1988, ISBN 3-89228-199-8.
- Horst Boog, Jürgen Förster, Joachim Hoffmann, Ernst Klink, Rolf-Dieter Müller, Gerd R. Ueberschär: Der Angriff auf die Sowjetunion. Fischer Taschenbuch Verlag Nr 11008, Frankfurt am Main 1991, ISBN 3-596-11008-4. – Textidentisch mit Band 4 (1983) der vom Militärgeschichtlichen Forschungsamt Freiburg/Br. herausgegebenen Schriftenreihe Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg. ISBN 3-421-06098-3.
- Wolfgang Fleischer: Unternehmen Barbarossa 1941, Podzun-Pallas Verlag, ISBN 3-7909-0654-9.
- Jörg Friedrich: Das Gesetz des Krieges. Das deutsche Heer in Rußland 1941-1945. Der Prozeß gegen das Oberkommando der Wehrmacht, Verlag Piper, München, 1995, ISBN 3-492-22116-5.
- Walther Hubatsch (Hg.): Hitlers Weisungen für die Kriegsführung 1939–1945. Dokumente des Oberkommandos der Wehrmacht. 2. durchgesehene Auflage, Bernard & Graefe Verlag, Frankfurt am Main 1983, ISBN 3-7637-5247-1.
- Andreas Hillgruber: Hitlers Strategie. Politik und Kriegführung 1940–1941. 3. Auflage. Bernard & Graefe, Frankfurt a. M. 1993, ISBN 3-7637-5923-9. Trotz seines Alters immer noch wichtiges Grundlagenwerk.
- Werner Maser Der Wortbruch: Hitler, Stalin und der Zweite Weltkrieg. Olzog Verlag, München 1994. ISBN 3-7892-8260-X.
- Richard J. Overy: Russlands Krieg: 1941–1945. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 2003, ISBN 3-498-05032-X.
- Gerd R. Ueberschär, Wolfram Wette (Hg.): Der deutsche Überfall auf die Sowjetunion. „Unternehmen Barbarossa“ 1941. Fischer Taschenbuch Verlag Nr 4437 Frankfurt am Main 1991, ISBN 3-596-24437-4. – Sammlung von Aufsätzen bekannter Fachhistoriker mit umfangreichem Anhang wichtiger Dokumente.
- Erich von Manstein: Verlorene Siege. Athenäum, Bonn 1955 (zuletzt in 17. Auflage: Bernard und Graefe, München 2004, ISBN 3-7637-5253-6)
- Der Zweite Weltkrieg. Bertelsmann Lexikon-Verlag
- J. Piekalkiewicz: Die Schlacht um Moskau. Die Erfrorene Offensive. Bergisch Gladbach: Lübbe, 1982, ISBN 3-7857-0290-6.
- Timm C. Richter Die Wehrmacht und der Partisanenkrieg in den besetzten Gebieten der Sowjetunion in: R.D. Müller, H.E. Volkmann (Hrsg. im Auftrag des MGFA): Die Wehrmacht: Mythos und Realität, München, Oldenburg 1999, ISBN 3-486-56383-1, S. 836–857
- Abt. Ic einer Ostarmee: Bessarabien – Ukraine – Krim, Der Siegeszug Deutscher und rumänischer Truppen, Berlin 1943 (Verlag Erich Zander).
- Winston Churchill: Der Zweite Weltkrieg. Scherz, Bern 1960.
- Zum Thema Russland-Feldzug und unmittelbare Folgen werden in der bibliographischen Datenbank RussGUS insgesamt mehr als 2.800 Publikationen nachgewiesen (Suchen bei Formularsuche / Sachnotationen: 12.3.4.5.3*). Suche nach Einzelaspekten ist möglich.
Linki zewnętrzne
- Obszerne ujęcie kampanii radzieckiej w serwisie II wojna światowa
- Informationen des Deutschen Historischen Museums in Berlin
- Hitlers „Erlass über die Ausübung der Kriegsgerichtsbarkeit im Gebiet 'Barbarossa' und über besondere Maßnahmen der Truppe“ vom 13. Mai 1941
- Veröffentlichung von David M. Glantz über Operation Mars
- Multimediale Karte des Krieges: die interaktive Karte zeigt den Kriegsverlauf vom Überfall auf die Sowjetunion bis zur Kapitulation, mit Originalmaterialien (Erinnerungen von sowjetischen Veteranen, Dokumente, Tonaufnahmen und Filmsequenzen)
